Deze fietsroute voert langs de Oude Rijn, de Hollandse slagader van de Limes, die tweeduizend jaar geleden de noordgrens van het Romeinse Rijk vormde. Alphen aan den Rijn was in die tijd een ‘wereldstad’, compleet met twee grensforten. Fort Albanianiae in het vroegere centrum van de stad en Nigrum Pullum in Zwammerdam.
Beide forten hebben een schat aan spectaculaire vondsten en kennis over de noordgrens van het Romeinse Rijk in de Hollandse delta opgeleverd. Vondsten die nu in Leiden in het Rijksmuseum voor Oudheden (RMO) en in het Archeologiehuis bij Archeon te zien zijn.
De loop van de Romeinse Rijn was in die tijd bijna hetzelfde als nu. Behalve de rivier liep er ook een doorgaande weg, de Limesweg, die de grensforten met elkaar verbond. Op strategische plekken stonden wachttorens. Je fietst eerst van Alphen naar Leiden. De route voert via Zwammerdam weer terug naar Alphen. Eenmaal terug heb je een schat aan kennis over de Romeinse tijd verzameld.
Beschrijving van de route en verklaring van de tekens en aanduidingen:
LA = linksaf RA = rechtsaf RD = rechtdoor NR = fietsrouteknooppunt, gevolgd door een nummer.
1. Archeon
START bij Archeon, Archeonlaan 1, 2408 ZB, Alphen aan den Rijn Bij het verlaten van de parkeerplaats bij Archeon RA over Archeonlaan.
Op de geluidswal zien we:
2 Julius Albanianus
De Romeinse soldaat Julius Albanianus is een 8 meter hoog standbeeld, uitgevoerd in cortenstaal.
Fietspad RD blijven volgen, over spoor, bij NR86 LA, ri NR07 en NR08. Bij NR08 RA, brug over Oude Rijn in Koudekerk oversteken.
3 Koudekerk aan de Limes
De Oude Rijn was sinds de Romeinse tijd niet alleen de grens van de ‘geciviliseerde’ wereld, het was ook de belangrijkste transportweg.
TIP!
Wanneer je hier nog uurtje tijd hebt, maak dan vanaf café De Hoek een wandeltocht door de polder langs de Koudekerkse kastelen. In de 17e eeuw was de Limes bij rijke stedelingen zeer geliefd. Ze ontvluchtten de vuile, stinkende stad en bouwden dichtbij het water hun landhuizen en kastelen om van het buitenleven te genieten.
Bij NR08 LA, ri NR71 en NR18. Na ongeveer 3 km ligt aan de overkant van de rivier een van de laatste industriële monumenten van de Rijnstreek.
4 De kleiwarenfabriek Nieuw Werklust
Nieuw Werklust, een van de laatste industriële monumenten van de Rijnstreek.
Bij NR18 LA over de Rhijnvreugdebrug, bij de volgende NR18 RA, ri NR17, oversteken bij de stoplichten, via het pad achter huizen door, RA (Besjeslaan), na 50 meter LA.
Hier ligt Fort Matilo achter de verdedigingswal en wachttorens.
5 Fort Matilo
Fort Matilo lag op de plaats waar het Kanaal van Corbulo aftakte van de Rijn.
6 “Gordon” in het Rijksmuseum van Oudheden (Omfiets tip)
“Gordon” kan je in het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) bewonderen, vier km verderop. Om daar te komen fiets je naar:
Midden in Fort Matilo RA, tussen de wachttorens door, einde van het pad RA, Lekstraat oversteken LA, RA Hoge Rijndijk, ri NR18.
Bij NR18 LA en weer bij NR18 RA, RD volgen tot NR71. Bij NR71 LA Achthovenerweg, RD blijven gaan, wordt Ruigekade, ri NR41.
7 Kasteel ter Does en polderlandschap
Hier stond vroeger Kasteel Ter Does.
Van NR41 naar NR11, NR12, NR13, NR24. Van NR24 naar NR64.
8 Boerengeriefbosjes
Rechts langs de Landlustweg zien we een aantal kleine bosjes, de zogenaamde ‘boerengeriefbosjes’.
Bij NR64 via de Maximabrug weer over de Oude Rijn ri NR37.
Van NR37 ri NR09. De Oude Rijn blijf je aan je linkerhand volgen. Bij het Rijnplein kom je bij Albanianiae (centrum Alphen aan den Rijn).
9 Castellum Albaniana
Op de plek waar nu Theater Castellum staat, stond vroeger Castellum Albaniana.
TIP!
Vanaf het Rijnplein starten de Alphense stadsgidsen met Romeinse wandelingen door het centrum en rondvaarten langs de Limes.
TIP!
De molenaars verzorgen er rondleidingen en in het nostalgisch winkeltje naast de molen wordt een keur meelproducten verkocht, die in de molen gemalen zijn. Kijk hier voor meer informatie. Bekijk hier de video over de Molenviergang.
Ga van NR09 over de Alphense brug naar NR85.
Van NR85, RA naar NR04, blijf de Oude Rijn RD aan je rechterhand volgen. Na 2 km maakt de weg een kromming rond een parkje. Daarin staat een poortje.
10 Huize Berendrecht en korenmolen de Eendracht
Het poortje van Huize Berendrecht met aan de overkant korenmolen de Eendracht.
Van NR04 naar NR10, Van NR03 ri NR88.
1300 meter na NR03 staat links een replica van een Romeinse Mijlpaal. Daarachter loopt het voetpad langs de Molenviergang.
11 De Molenviergang
Voetpad langs de Molenviergang.
TIP!
Als je over het pad langs de draaiende molens wandelt, kan je zien met welke kracht de molens samenwerken. Aan de verschillen in peilhoogten tussen de molens zie je hoe de polders vanaf de Oude Rijn stap voor stap in de achttiende eeuw verveend werden. Hoe verder het veen van de rivier lag hoe dikker de veenlaag was en hoe dieper het uitgegraven kon worden.
Wanneer je na de derde molen aan het einde van het molenpad nog even RA stevig doorstapt, kom je langs De Vooruitgang waar je een kano kan huren. Even verder onder aan de dijk, bij de theetuin TaartenTuin, waar heerlijke taart, een dikbelegde boterham met boerenkaas en koffie en thee wordt geserveerd.
Van NR88, bij TOP Zwammerdam RA, NR93, ri NR92. Van NR93 na brug RA, Plein Molenstraat, 2.
Straat LA Spoorlaan, rotonde RD, RA Bovensloot ingang Zorginstelling Ipse de Bruggen daarna RA Middenweg – volg bebording bezoekerscentrum “de Haven”.
Achter bezoekerscentrum “de Haven” ligt het opgravingsveld van Nigrum Pullum (Zwammerdam).
12 Nigrum Pullum en de Zwammerdam schepen
Castellum Nigrum Pullum (Zwammerdam).
Bij de uitgang van Ipse de Bruggen LA, bij de rotonde LA. Fiets RD langs de Oude Rijn ri NR02 en NR18, van NR18 naar NR72.
TIP!
In “Grandcafé De Haven” bij Nigrum Pullum kan je archeologische vondsten en een inleiding tot de Zwammerdamschepen zien. In het café en op het terras kan je terecht voor koffie, thee of een lunch. Het is ook het vertrekpunt van rondleidingen over het opgravingsveld, die op afspraak verzorgd worden. . Kijk voor meer informatie op www.nigrumpullum.nl.
Een tentoonstelling in Museumpark Archeon gaat in op de historische betekenis van de schepen en het functioneren van de Hollandse delta in de Romeinse tijd. Op de restauratiewerf van Archeon kan je de restauratie van deze schepen op de voet volgen. En je kan informatie krijgen over de oprichting van het Nationaal Romeins Scheepvaartmuseum in Alphen aan den Rijn.
13 De Limesweg, Hollandse waterlinie en hefbrug
Symbolen van historisch belangrijke land- en waterwegen.
Van NR78, naar NR77, ri NR62, na 300 m RA.
We zijn weer terug bij Museumpark Archeon. Ook het Archeologiehuis en de Romeinse restauratiewerf kan je hier bekijken.
14 Archeon
Museumpark Archeon, Archeologiehuis en Romeinse restauratiewerf.
TIP!
Op het park zijn verschillende restaurants. Onder andere de Romeinse Herberg voor een heerlijke Romeinse appeltaart of Romeinse lunch. In het Middeleeuwse Klooster worden heerlijke pannenkoeken en honingnotensaus geserveerd bereid met het meel van korenmolen De Eendracht.
Op het terrein van Archeon kan je 43 gebouwen, boerderijen en hutten bekijken die ooit in Nederland hebben gestaan. De Archeotolken brengen de geschiedenis hier tot leven. Geniet van hun verhalen en activiteiten in de prehistorie, Romeinse tijd en middeleeuwen.
START bij Archeon, Archeonlaan 1, 2408 ZB, Alphen aan den Rijn
Bij het verlaten van de parkeerplaats bij Archeon RA over Archeonlaan.
LET OP:
Bij de uitgang van de parkeerplaats van Archeon RA (Archeonlaan). Voor rotonde RA (Rietveldsepad) onder tunnel N11 door, na afrit N11 RA (Ravelijnpad).
Rechts op de geluidswal zien we Julius Albanianus, volg het Ravelijnpad, einde RA, bij NR06 RA, onder tunnel N11 door, bij NR06 LA (Langerodepad), richting NR86.
Het beeld is een initiatief van de Provincie Zuid-Holland, Gemeente Alphen aan den Rijn en Museumpark Archeon. De Romein Julius staat symbool voor de Hollandse Limes in Nederland en visualiseert het Romeinse verleden van Alphen aan den Rijn.
Het schild van de Romein is zo uitgevoerd dat je het kan beklimmen voor een uitzicht over de Rietveldse polders. Ook kan je tussen de benen van de Romein doorlopen en een informatiezuil over de Hollandse Limes bekijken. ’s Avonds is Julius verlicht en een baken voor de Limes ‘wereldstad’ Alphen aan den Rijn.
De schepen op de Rijn voeren onder zeil of werden geroeid wanneer er geen wind was. In de middeleeuwen kwamen er trekschuiten bij, voortgesleept of gejaagd door mensen of paarden over het jaagpad dat langs het water liep. Op de plek van het huidige café & terras De Hoek lag in de vroege middeleeuwen een uitspannerij voor de paarden van de trekschuiten. Koudekerk was een belangrijke overzetplaats over de Oude Rijn. De grote Brugkerk uit de 14e eeuw, is daar een stille getuige van. Aan Dorpstraat 59 lag ooit de smederij waar de paarden beslagen werden. Iets verderop ligt aan je linkerhand het mooie Zuid-Hollandse polderlandschap. Op de achtergrond zie je de Hondsdijkse Molen, een poldermolen die in 1693 geplaatst werd om een uitgebrande wipmolen aan de Dorpsstraat te vervangen. Op de hoek van de Lagewaard en Dorpsstraat ligt op een kasteeleiland, omgeven door een brede gracht, een achthoekig torentje als herinnering aan het vroegere, 13e eeuwse kasteel Groot Poelgeest.
Nieuw Werklust, een van de laatste industriële monumenten van de Rijnstreek.
Bij kleiwarenfabriek Nieuw Werklust werden vanaf de 17e eeuw dakpannen en bakstenen gebakken. De Oude Rijn was een populaire vestigingsplaats voor dit soort fabrieken, vanwege de aanwezigheid van zand, klei en turf én de goede bereikbaarheid over het water. In 2001 werd de productie gestopt. Op het terrein staan nog zo’n 37 panden die in 2002 als rijksmonument zijn aangewezen. Helaas is het complex in verval geraakt. Anderhalve kilometer verderop zien we tegenover Hoeve Dijkzicht, aan de overkant van de rivier, dat de Limes nog altijd belangrijk is voor transport. Hier leggen de schepen aan die de Heineken exportbrouwerij met mout en hop bevoorraden. Het goudgele gerstenat van het Groene Hart wordt daar gebrouwen en gaat de hele wereld over: “imported from Holland”.
Het Kanaal van Corbulo was de veiligste scheepvaartverbinding tussen het achterland van de Maas en de forten langs de Rijn. In het begin van onze jaartelling hebben de Romeinen hier een fort gebouwd: Castellum Matilo. Het fort ligt nu onder het stadspark verborgen, dat aangelegd is om toch iets van het Romeinse verleden zichtbaar te maken. Over de Limesweg stap je er zo binnen. Middelpunt is het fort. De hoge aarden wallen met wachttorens wekken het tot leven. IJzeren keerwanden markeren de oevers van het kanaal van Corbulo. De beroemdste vondst is het gezichtsmasker van een Romeinse ruiter, dat de opgravers “Gordon” hebben genoemd. Het moet gemaakt zijn tussen het jaar 70 en 120 en is wellicht als offer in het water van het Kanaal van Corbulo geworpen.
Omfiets tip!
“Gordon” kan je in het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) bewonderen, vier km verderop aan het Rapenburg in Leiden. Toegang is gratis op vertoon van museumjaarkaart. Kijk voor meer informatie op www.rmo.nl. Om daar te komen fiets je naar NR17, NR19, NR17, NR11. Bij NR11 RD, RA over 2e brug (Koepoortsbrug), RD Doezastraat over brug LA, blijf Rapenburg 800 m volgen.
De eerste bewoners groeven een ronde gracht rondom hun erf en gebruikten de vrijgekomen grond om het erf op te hogen. Op die heuvel bouwden ze omstreeks 1300 een rechthoekig donjon (een middeleeuwse, versterkte woontoren) van grote bakstenen. Al snel kwam er als beveiliging een bakstenen ringmuur binnen de slotgracht. Het kasteel had een eigen boerderij, een voorganger van de huidige.
Het polderlandschap zoals we het nu kennen, bestond in de Romeinse tijd niet. In die tijd zag het er hier heel anders uit. In het buitengebied woonde bijna niemand. Het land lag hoger, was begroeid met laagveen, moerasbos en hoogveen, doorsneden door veenriviertjes als de Does. Het was hier gevaarlijk, ontoegankelijk en ruig. Vogels, insecten, vissen, otters en bevers waren de bewoners. De Romeinen waagden zich niet in dit gebied ten noorden van de Oude Rijn.
De Cananefaten waren de toenmalige bewoners van Zuid-Holland. Ze woonden op de oevers van riviertjes in boerderijtjes, gebouwd met houten palen en een dak van riet of stro. De Cananefaten teelden graan, gerst en vlas. Het graan maalden ze fijn tot meel om pap te maken of brood te bakken. Ze kenden ook al bier, dat ze van gerst brouwden. Hun kleren maakten ze van vlas. Ze hielden dieren, die zorgden voor melk, wol, vlees en leer. In Museumpark Archeon is zo’n boerderijtje nagebouwd én je kunt er kennis maken met onze voorvaderen. Ze vertellen je graag hoe en waarvan ze leefden. Kijk hier voor meer informatie.
Deze bosjes van snelgroeide bomen als essen en wilgen, werden dichtbij de boerderij voor het ‘gerief’ (gemak) van de boer aangelegd om te voorzien in brand- en timmerhout. Tegenwoordig vormen de bosjes een oase voor allerlei soorten dieren en planten als sneeuwklokjes, daslook en vele, verwilderde voorjaarsbloemen. Maar let op, bekijk de bosjes vanaf de weg. Ze zijn kwetsbaar en de bruggetjes zeker niet stabiel.
Castellum Albaniana werd rond het jaar 40 gesticht, in de tijd van keizer Caligula en was in gebruik tot 270. In die tijd werden er soldaten uit allerlei windstreken gelegerd, maar er woonden vooral ‘auxiliarii’, hulptroepsoldaten afkomstig uit bezette gebieden. Door dienst te nemen konden ze het Romeins burgerschap verdienen. De meeste soldaten in Alphen waren geen legionairs uit het zuiden, maar vaak lokale mannen. De Romeinse muur die bij opgravingen op de plek van het huidige MacDonalds gevonden is, is nagebouwd op Museumpark Archeon. De 5-kantige toren is kenmerkend voor deze muur en bovenin de toren heb je een mooi uitzicht. In de zomer wordt oa. op het Rijnplein een Romeins weekend met een keur aan activiteiten georganiseerd. De VVV en Alphense stadsgidsen vertellen je daar graag meer over, bijvoorbeeld tijdens een stadswandeling.
Berendrecht was tot de achttiende eeuw een van de buitenplaatsen aan de Oude Rijn. Een kasteeltje met rondom een gracht en toegankelijk via een brug en poort. De poort en de herstelde fundering komt uit voormalig huize Berendrecht, met het familiewapen aan de Rijnzijde.
Langs de Oude Rijn stonden verschillende molens die voor de aandrijving van de nijverheid langs de rivier zorgden. Molen ‘De Eendracht’ is gebouwd in 1898. Elke zaterdag kan je van dichtbij zien hoe deze korenmolen werkt. Ervaren ‘molengidsen’ vertellen over het oude ambacht. Vanaf de stelling van de molen heb je een fantastisch uitzicht over Alphen. Er is een bakkerijmuseum en een molenwinkel met broodbakartikelen. De molen wordt nog regelmatig ingezet om te malen. Tevens is de molen voorzien van een dieselmalerij met een in Alphen gebouwde Industriemotor ‘De Oude Bram’.
De Molenviergang Aarlanderveen is uniek. En daar is niets teveel mee gezegd. Want het is de enige nog werkende molenviergang ter wereld! Elke molen doet zijn deel van het werk en ‘tilt’ het water een stukje op, één tot anderhalve meter. Met wieken, wind én vier deskundige molenaars. In totaal wordt een hoogteverschil van meer dan vijf meter overbrugd. De Putmolen, die het diepst ligt, brengt het water omhoog met een vijzel, de andere doen dat met schepraderen. Via de laatste, de Bovenmolen, stroomt het water de Oude Rijn in.
Tijdens de bouw van Ipse de Bruggen (toen nog de Hooge Burch) zo’n 50 jaar geleden, hebben opgravingen een fort, een kampdorp, een haventje met kades én schepen – de Zwammerdamschepen – aan het licht gebracht. Het fort vinden we op de ‘Peutingerkaart’ terug als Nigrum Pullum, wat vrij vertaald Zwarte Aarde betekent. Het was het kleinste fort langs de Rijn, waar gelijktijdig zo’n 300 soldaten gelegerd waren.
De opgravingen in 1974 van de zes Romeinse Zwammerdamschepen was wereldnieuws. Zelfs toenmalig Koningin Juliana kwam op bezoek. Deze schepen, drie vissersboten en drie grote militaire transportschepen maken onderdeel uit van de Rijks Martieme Erfgoed Collectie. Ze zijn een kernwaarde van de Nedergermaanse limes, die is voorgedragen als UNESCO Werelderfgoed.
Op deze plek zien we een aantal cultuurhistorische monumenten. De Romeinse mijlpaal symboliseert dat hier een belangrijke ‘heerweg’ liep. Een 6 meter brede weg, gemaakt van kleiplaten, die in de tijd van Keizer Claudius dienst moet hebben gedaan als verbindingsweg om de forten langs de Limes te bevoorraden.
De hefbrug is één van drie industriële monumenten over de Gouwe uit de dertiger jaren. De brug is gebouwd om de vaarverbinding tussen Amsterdam en Rotterdam via de Gouwe en de Oude Rijn te verbeteren en geschikt te maken voor vaartuigen tot 2000 ton. Zo werden vernauwingen in de Gouwe weggenomen en nieuwe bruggen gebouwd.
Aan de overkant achter de hefbrug stond in de zeventiende eeuw Fort Gouwe Sluis. Het fort was onderdeel van de Hollandse Waterlinie, een stelsel van polders die onder water gezet konden worden. De linie was bedoeld om de grenzen van de Republiek tegen de oprukkende Fransen te verdedigen. De Fransen waren uit op het plunderen van de rijke Hollandse steden. De Waterlinie werkte, zo lang het niet vroor. In 1672 vroor het wél en ook nog hard. Franse troepen konden oprukken tot bij Fort Gouwe Sluis. Hier werden ze opgehouden en zakten ze, toen in het voorjaar de dooi inzette, letterlijk door het ijs.
In het Archeologiehuis Zuid-Holland is de introductiefilm te zien over de rijke geschiedenis van deze provincie ten tijde van de prehistorie, Romeinse tijd én middeleeuwen.
Op de eerste verdieping zie je het graf van Wassenaar uit de bronstijd, een Romeinse toegangspoort en een wisselende tentoonstelling. Voor kinderen zijn er speciale laboratoriumtafels, voeltafels en archeologische opdrachten. Op de begane grond is een Romeinse viskano te bewonderen en vele Romeinse vondsten uit Alphen aan den Rijn, o.a. de Phalera van Alphen en Zuid-Holland.
Er is nog veel meer te beleven in Museumpark Archeon. De Romeinse Restauratiewerf met de Zwammerdamschepen is dagelijks te bezoeken. Het Romeinse badhuis (uit Heerlen), de Romeinse Tempel, Domus, Forum Hadriani en natuurlijk de Arena voor de gladatiatorengevechten mag je eigenlijk niet missen. In het badhuis hangt de Peutingerkaart (Tabula Peutingeriana), een Romeinse wegenkaart die het rijk weergeeft ten tijde van keizer augustus. De originele rol perkament is 43 cm hoog en 6,86 meter lang.
